Galeria i! ma przyjemność zaprezentować dyplomową wystawę Cherchez le mage Veroniki Hapchenko. Poniżej zamieszczamy tekst samej artystki odnośnie tego wyjątkowego przedsięwzięcia, które eksploruje relację między magią a sztuką w perspektywie realiów Związku Radzieckiego.
Magia istnieje, jest niezwykle skuteczna – ale tylko w swoim wymiarze. Aby oddziaływała na osobę, konieczne jest istnienie «psychicznego gruntu». Aby zaistniał, potrzebny jest zestaw oczekiwań, który pozwala na przekierowanie energii psychicznej w określony sposób – owszem przekierowanie, ponieważ wpływy magiczne nie opierają się na potężnych wpływach zewnętrznych, ale na kontroli procesów wewnętrznych ofiary, na uruchomieniu zaistniałych mechanizmów psychicznych utworzonych przez kulturę, istniejących tylko w jej obramowaniu.
Tytuł projektu, wystawy oraz przewodnika – Cherchez le mage – w tłumaczeniu z francuskiego znaczy szukajcie maga. Nawiązuje on do powiedzenia cherchez la femme (szukajcie kobiety) używanego w przypadkach, gdy trudno wytłumaczyć czyjeś zachowanie tj. nie ma ono logicznych przyczyn. Stosowane jest również, gdy nie można znaleźć sensownego uzasadnienia jakiegoś wydarzenia, nierzadko uznaje się, że musiała być w to zamieszana jakaś kobieta. Jako że francuski był językiem dominującym wśród klas wyższych Imperium Rosyjskiego, a ezoteryzm i okultyzm w zorganizowanej postaci rozpowszechniły się właśnie w tych środowiskach społecznych, odwołanie się do francuskojęzycznej frazy wydaje się w pełni uzasadnione.
Tematem mojej pracy magisterskiej były zjawiska okultystyczne obecne na terytorium Związku Radzieckiego od czasów poprzedzających jego oficjalne powstanie aż do lat 30-tych (kiedy zostały zduszone przez stalinowskie represje). W samej ideologii ZSRR nie było miejsca na ezoterykę, a wszystkie jej odmiany: astrologia, alchemia czy magia, na równi z religią, piętnowane były tym samym terminem – мракобесие (obskurantyzm). Niemniej jednak okultystyczna mentalność, tradycje i magiczne skłonności przetrwały i tliły się nadal pod kloszem państwa, pomimo wszelkich prób ich zlikwidowania i racjonalizacji; zakazane zjawiska odcisnęły piętno na frazeologii, legendach i historiach dotyczących przede wszystkim tamtego okresu, ale funkcjonujących do dziś. Po rozpadzie Związku Radzieckiego okultyzm powrócił na wschód ze zdwojoną siłą.
Na przełomie XIX i XX wieku ezoteryka wywiera ogromny wpływ na klasy wyższe i inteligenckie Imperium Rosyjskiego, które, jakby przeczuwając nadchodzący tumult historyczny, rzucają się w wir nauk tajemnych. Wszelka magiczna myśl trafiała na płodny grunt i rozpowszechniała się szybko; przyciągała ludzi nie tylko sensacją wtajemniczenia w „zakazane nauki”, ale działała też jako potężny mechanizm obrony psychologicznej, jako forma dająca poczucie bezpieczeństwa psychicznego budowana na poczuciu przynależności do sztywnej struktury. Ezoteryczna hierarchia opierała się na dwóch filarach – mistrz i uczeń, a jej wszechświat składał się z dość jasno określonych wzajemnych połączeń jak na górze, tak i na dole; Jak na dole, tak i na górze, i w systemie tym nie było miejsca na przypadek. W momencie, gdy adept przyjmuje wyświęcenie wiedzą ukrytą, otrzymuje szansę na ocalenie. Na przełomie wieków Europa znajdowała się w stanie niestabilności społecznej i kulturowej, a magiczne nauki proponowały możliwość ucieczki od politycznej rzeczywistości.
Okultyzm albo myśl ezoteryczna, jak o nim mówiono, to nowa, progresywna myśl, która zrzuciła kajdany religii i nauki, synteza dawnej utraconej wiedzy i nowoczesnych teorii naukowych. Przykładowo taką syntezą było nauczanie Bławatskiej, która połączyła teorię ewolucji Darwina ze „starożytną wschodnią wiedzą”. Jej pierwsza książka Isis odsłonięta została wyprzedana w całym nakładzie w ciągu 10 dni. Później Uspienski przedstawia swoją ideę Czwartego Wymiaru i odwiedzając artystyczną piwnicę Bezpański Pies w Sankt Petersburgu, gromadzi wokół siebie tłumy słuchaczy, w których kręgu znajdowali się wybitni przedstawiciele Srebrnego Wieku. Georgij Gurdżijew, dla którego rewolucja była momentem, gdy „wiedza całego świata” kumuluje się i można ją wykorzystać do swoich własnych celów, otwiera kilkadziesiąt szkół na całym świecie, w których wykłada swoją tajemną teorię, nazywając ją „Czwartą drogą”.
Towarzystwo Badań Parapsychicznych swoją działalnością popularyzuje zjawiska paranormalne, takie jak telepatia, spirytyzm, teleportacja, telekineza i inne. Na każdym salonie przeprowadzane są seanse spirytystyczne, a technice pisma automatycznego zawdzięcza swe powstanie niejedna publikacja. Po powstaniu Związku Radzieckiego przedstawiciele ezoterycznych ugrupowań starają się nawiązać współpracę z rządem bolszewików, widząc w rewolucji historyczną konieczność i szansę na spełnienie przepowiedni i rozwinięcie spirytystycznego ducha ludzkości. Samo OGPU (Czeka), w tajemnicy rozważało korzystanie ze zjawisk magicznych w celu dalszej unifikacji i rozwoju komunizmu, publicznie jednak każdy ich przejaw nazywając obskurantyzmem i ścigając.
Wydarzenia te doprowadziły do powstania wielu mitów radzieckich, których prawdziwe znaczenie zostało z czasem zapomniane, ale nadal wywierają one wpływ na mieszkańców byłego ZSRR.
Wybrane „mity” przedstawiam w projekcie wystawy.
Przewodnik Cherchez le mage przygotowany przez artystkę do pobrania.
